آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان
آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان یکی از مهمترین پایههای رشد شخصیتی و هیجانی در سالهای ابتدایی زندگی است. کودکی که خود را بهتر میشناسد، میتواند احساساتش را تشخیص دهد، درباره رفتارهایش فکر کند و راحتتر تصمیمهای درست بگیرد. وقتی کودک درک درستی از نقاط قوت و چالشهایش داشته باشد، نهتنها عملکرد بهتری در مدرسه نشان میدهد، بلکه روابط دوستانه سالمتری میسازد و اعتمادبهنفس بالاتری پیدا میکند.
خودآگاهی یک مهارت ذاتی نیست؛ باید مانند هر مهارت دیگری آموزش داده شود و تقویت گردد. والدین و مربیان با استفاده از روشهای ساده مثل نامگذاری هیجانات، پرسیدن سوالات باز، کمک به شناخت توانمندیها و فراهم کردن فضای گفتوگو، میتوانند فرزندی پرقدرت، توانمند و مسئولیتپذیر تربیت کنند.
در این مقاله، بهصورت کاملاً کاربردی و مرحلهبهمرحله، بهترین تکنیکهای آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان را بررسی میکنیم تا بتوانید این مهارت ارزشمند را در خانه یا محیط آموزشی بهدرستی پرورش دهید.
مهارت خودآگاهی در کودکان
| بخش اصلی خودآگاهی | کودک چه چیزی یاد میگیرد؟ | چطور والدین میتوانند کمک کنند؟ | نتیجهای که در رفتار کودک دیده میشود |
|---|---|---|---|
| خودآگاهی هیجانی | شناخت احساسات، نامگذاری هیجانها | صحبت درباره احساسات هنگام وقوع، استفاده از کتاب و تصاویر هیجانی | بیان احساسات با کلمات، کاهش قشقرق و گریههای بیدلیل |
| خودآگاهی شناختی | فهمیدن افکار و دلیل رفتارها | پرسیدن سؤالهای باز مثل «چی شده؟» و «به چی فکر میکنی؟» | افزایش مسئولیتپذیری و تحلیل بهتر موقعیتها |
| خودآگاهی رفتاری | ارزیابی رفتار درست و نادرست | استفاده از داستانها، توقف قبل از پایان و پرسیدن نظر کودک | اصلاح رفتارها بدون تذکر مداوم والدین |
| شناخت توانمندیها | فهمیدن «چه چیزی را میتوانم» و «چه چیزی را نمیتوانم» | توضیح محدودیتها و پیشنهاد فعالیت مناسبِ سن | اعتمادبهنفس واقعبینانه و کاهش حس ناکامی |
| خودآگاهی اجتماعی | درک احساسات و حالات دیگران | پرسیدن درباره تصاویر، حالات چهره و اتفاقات داستان | افزایش همدلی، روابط دوستانه بهتر |
| پذیرش محدودیتها | آشنایی با جمله «نمیتوانم» بدون احساس ضعف | بیان مثالهایی از محدودیتهای والدین و جایگزینسازی کار قابل انجام | کاهش لجبازی، افزایش انعطاف و همکاری |
چرا خودآگاهی در کودکان مهم است؟
وقتی کودکان خودشان را بهتر درک میکنند بالا رفتن عزت نفس در آنها راحتتر اتفاق میافتد. این امر برای ارتباط برقرار کردن کودکان با همسالان و دوستیابی اهمیت بسیار زیادی دارد. خودآگاهی به بچهها کمک میکند که نقاط ضعف و قوت خود را ببینند و همچنین بدانند چه زمانی باید از خود در مقابل دیگران حمایت کنند. لازم به ذکر است خواندن کتاب این کار را خوب بلدم برای کودک میتواند در این زمینه مفید باشد.
کودکانی که خودآگاهی بالاتری دارند بهتر بر کارهای خود نظارت میکنند. این بدان معناست که آنها میتوانند برنامههای خود را دنبال کنند و بدانند چه کارهایی در این مسیر موثر و چه کارهایی بیتاثیر است. وقتی کودکان، مهارت خودآگاهی بالایی دارند:
- نقاط قوت و چالشهای خود را میشناسند.
- میتوانند متوجه شوند که برای انجام یک تکلیف، چه کارهایی باید انجام دهند.
- میتوانند احساسات را درک کنند و در مورد آنها صحبت کنند.
- در انجام تکالیف مدرسه، متوجه اشتباهات میشوند و آنها را اصلاح میکنند.
- نیازها و احساسات دیگران را میشناسند.
- از ذهنیت رشد برخوردارند.
- تابآوری بالایی دارند و سعی میکنند از اشتباهات خود درس بگیرند
خوداگاهی در کودکان چگونه شکل میگیرد ؟
- مساله خوداگاهی فرایندی است که در طی زمان رشد کودک باید با اموزش و یادگیری مهارت صورت بگیرد که کودک احساسات و نقاط قوت و ضعف را میداند یا علاقه های خود را می شناسد
- خوداگاهی خصوصی : مثلا برخی از کودکان از پای تخته رفتن دلشوره میگیرند باید بیاموزد که این یعنی اضطراب و او به خوداگاهی خصوصی رسیده و بقیه اطلاعی از این موضوع ندارند
- خوداگاهی عمومی : اینکه کودک میداند که توسط دیگران دیده میشود و این خوداگاهی دیرتر صورت میگیرد و بپه ها درک درستی از افکار و احساسات و دیدگاه دیگران دارند و از پنج سالگی به بعد به این خوداگاهی میرسند
- هردوی این خوداگاهی باید در کودک ایجاد شود تا بتواند در مورد خودش احساسش و رفتارش فکر کند و خودش را میبیند و این به این معنا نیست که دیگران نیز او را اینگونه ببینند
پیشنهاد ما : راه های تقویت حافظه برای درس خواندن
راهکارهای عملی برای ارتقاء خودآگاهی کودکان
۱. نامگذاری احساسات و شناخت هیجانها
کودکان از ماههای ابتدایی زندگی احساسات مختلفی را تجربه میکنند، و بهترین روش برای تقویت خودآگاهی هیجانی در این سنین، صحبت کردن درباره همین احساسات است. زمانی که کودک در موقعیتی قرار میگیرد که ترس، شادی یا تعجب را نشان میدهد، کافی است نام آن هیجان را برایش بیان کنید تا بفهمد آنچه تجربه میکند معنایی مشخص دارد. استفاده از کتابهای تصویری و شعرهای مرتبط با هیجانها نیز کمک میکند کودک با حالتهای چهره و احساسات آشنا شود و آنها را بهتر تشخیص دهد. این روش تا قبل از دو سالگی میتواند پنج هیجان اصلی را به کودک آموزش دهد.
۲. استفاده از بهانهگیری برای گفتوگو درباره احساسات
بهانهگیریهای بدون دلیل، فرصتی عالی برای تمرین خودآگاهی هستند. وقتی کودک نمیداند چه میخواهد یا چرا ناراحت است، پرسیدن سؤالهای سادهای مثل «چی شده؟» یا «الان به چی فکر میکنی؟» او را وادار میکند به درون خودش نگاه کند. حتی در نوزادی نیز میتوان از این نوع گفتوگو استفاده کرد، زیرا والدین را به پرسیدن سؤالهای شناختی عادت میدهد و کودک به مرور یاد میگیرد احساساتش را تحلیل کند و نام ببرد.
۳. کمک به شناخت توانمندیها و محدودیتها
کودک باید یاد بگیرد که میان «دوست داشتن» و «توانستن» تفاوت وجود دارد. والدین میتوانند با مثالهای ساده به او توضیح بدهند که برخی خواستهها در سن فعلی قابل انجام نیستند و برخی دیگر جایگزینهای سالمتری دارند. این آگاهی باعث میشود کودک بهجای ناامیدی، به سمت توانمندی واقعی خود هدایت شود و بفهمد هر انسان محدودیتهایی دارد.
۴. استفاده از عکس برای شناخت حالات خود و دیگران
گرفتن عکس از کودک در حالتهای مختلف؛ خندیدن، ناراحتی، عصبانیت و گفتوگو درباره آنها بعد از مدتی، یکی از تمرینهای بسیار موثر برای افزایش خودآگاهی است. زمانی که کودک درباره علت حالت خود در عکس توضیح میدهد، عملاً در حال تمرین تحلیل احساسات و رفتارهایش است. گفتوگو درباره تصاویر داستانی نیز همین اثر را دارد و به رشد همدلی کمک میکند.
۵. ایجاد فرصت برای قضاوت رفتار
بعد از دو سالگی، کودک میتواند رفتار خود و دیگران را ارزیابی کند. خواندن داستانهایی که در آن شخصیتها اشتباه میکنند، و توقف قبل از پایان داستان برای پرسیدن نظر کودک، باعث میشود او بتواند درباره رفتار درست و نادرست فکر کند. در موقعیتهای واقعی روزمره نیز میتوان از کودک خواست درباره درست یا غلط بودن رفتار خودش نظر بدهد و راهحل پیشنهاد کند.
۶. آموزش جمله «نمیتوانم» و پذیرش محدودیتها
بخش مهمی از خودآگاهی، شناخت تواناییها و محدودیتهاست. کودک باید یاد بگیرد که گفتن «نمیتوانم» نشانه ضعف نیست. والدین میتوانند در موقعیتهای طبیعی زندگی این موضوع را به او آموزش بدهند و در عین حال کاری که کودک از پس آن برمیآید به او بسپارند تا احساس ناکامی جای خود را به احساس توانمندی بدهد. این تمرین ساده، تعادل سالمی میان پذیرش محدودیت و باور به تواناییها ایجاد میکند.
مهمترین موانع رشد مهارت خودآگاهی در دانشآموزان
- اعتقاد داشتن به بخت و اقبال
- سرکوب شدن توسط والدین و بزرگترها
- باور به اینکه نمیتوان چیزی را تغییر داد.
- تصمیم به صبر کردن به جای حرکت کردن و تغییر دادن شرایط
- افسردگی
- عدم اعتماد به نفس
- نادیده گرفته شدن کودک توسط والدین
- تسلیم شدن در برابر جبر
- داشتن انتظارات ایدهآل گرایانه از خود
- عدم اطمینان به قدرت درونی
- روش های تقویت مهارت خودآگاهی در دانشآموزان
- مهارت خودآگاهی به صورت بالفطره در انسان وجود ندارد و هر فردی باید با تفکر کردن درباره خود به آن دست پیدا کند و این مهارت را به صورت تدریجی تقویت کند.
- تقویت خودآگاهی
مهمترین روشهای تقویت مهارت خودآگاهی
- فکر کردن درباره خود در یک مکان ساکت و بدون مزاحم
- پاسخ به سوال ” من کیستم؟”
- بخشیدن اشتباهات خود و دیگران و فراموش کردن اتفاقات بد زندگی
- مثبتاندیش بودن و فکر کردن درباره نقاط مثبت خود
- شناسایی نواقص و عیبهای خود و تلاش برای رفع آن
- پذیرفتن و دوست داشتن ظاهر خود به همان صورتی که هست
- پاسخ به سوالات ” چه چیزهایی از نظر من مهم هستند؟”، “به چه چیزهایی علاقه دارم؟”، “چه چیزهایی خط قرمز من هستند؟”
- شرکت در جلسات مذهبی
- انجام تستهای روانسنجی و خودشناسی
- پرسیدن از افراد معتمد درباره خود
- لیست کردن آرزوها و اهداف
- لیست کردن موفقیتها و شکستها
پیشنهاد ما : روانشناسی مهاجرت چیست و تبعات روانی مهاجرت در کودکان و نوجوانان
مزایای خود آگاهی چیست ؟
- داشتن روابط بهتر
ما باید در ایجاد روابط اگاهی لازم را داشته باشیم و اینکه بدون آگاهی طالب رابطه با دیگران هستیم این یک مساله پیچیده ای خواهد شد تعاملات زمانی شکل میگیرند که خوداگاهی بیشتری در خود داشته باشیم باید نسبت به روابط خوداگاهی بیشتری پیدا کنید چون اگر کمتر باشد شما حالت تدافعی در مقابل تعاملات با دیگران پیدا خواهید کرد
- داشتن خلق و خوی بهبود یافته
هر خلق و خویی که از خودتان نشان میدهید نشان دهنده طرز فکر و نوع رفتار شماست زمانی که بین افکار و رفتار و احساسات اگاهی ایجاد کنید به راحتی میتوانید خلق و خوی بهتری از خود شنان دهید
- تفکر روشن تر و تصمیم گیری صحیح
اگر شما دارای تفکر آشفته ای باشید نسبت به خیلی از چیزها واکنش احساسی نشان میدهید اگر از همهی عادات فکری و احساسی خوداگاهی داشته باشید میتوانید تصمیمات بهتری از خود داشته و بین خواسته های کوتاه مدت و اهداف بلند مدت تمایز ایجاد کنید
- ارتباط موثرتر
ارتباط در زندگی چه با همسرتان یا دوست صمیمیتان یا همکارتان راحت تر میشود زمانی که به درک واضح تری از باورها برسید هرچقدر خودشناسی در ما بیشتر باشد ارتباط برقرار کردن راحت تر است و با صداقت تر میشویم و به خواسته های دیگران احترام می گذاریم
- بهره وری بیشتر
اگر تلاش و تعهد کمتری نسبت به کارها داشته باشید کارهایتان به تعویق می افتد و بهره وری خیلی ضعیفی خواهید داشت در بعضی از مواقع تداخل افکار و یا احساسات و عادات ما مانع انجام کارهایمان میشود با بهبود خوداگاهی میتوانیم همهی موانع را برداریم و در راه بهره وری به ما کمک قابل توجهی خواهد کرد
سخن پایانی
آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان یک فرایند کوتاهمدت نیست، بلکه سفری مداوم برای شناخت خود، احساسات، رفتارها و تواناییهاست. والدینی که وقت میگذارند تا فرزندشان احساساتش را بشناسد، درباره افکار خود صحبت کند و مسئولیتپذیر باشد، درواقع زیربنای یک شخصیت سالم، مستقل و باعزتنفس را میسازند.
کودک خودآگاه در آینده تبدیل به بزرگسالی میشود که میتواند روابط مؤثر بسازد، مسیر شغلیاش را آگاهانه انتخاب کند، در مقابل چالشها تابآور باشد و به جای فرار از مشکلات، آنها را تحلیل و مدیریت کند.
اگر امروز شروع کنید و حتی روزی چند دقیقه با فرزندتان درباره احساسات و رفتارهایش گفتوگو کنید، بهزودی شاهد تغییراتی زیبا، آرام و عمیق در شخصیت او خواهید بود.
سوالات متداول
1. از چه سنی باید آموزش مهارت خودآگاهی به کودکان را شروع کنیم؟
آموزش خودآگاهی از همان سالهای اولیه زندگی (زیر دو سال) با نامگذاری احساسات و گفتوگو درباره هیجانها شروع میشود. هرچه کودک بزرگتر میشود، میتوان این آموزشها را عمیقتر کرد؛ مثل کمک به شناخت نقاط قوت، تواناییها و تحلیل رفتارها.
2. چه کارهایی به تقویت خودآگاهی کودکان در خانه کمک میکند؟
پرسیدن سوالات باز مثل «الان چه احساسی داری؟»، نامگذاری هیجانها، عکسبرداری از حالات کودک، استفاده از کتابهای تصویری، نقشآفرینی هیجانها، و صحبت درباره رفتارهای درست و نادرست بهترین روشهای خانگی هستند.
3. نشانههای یک کودک با خودآگاهی بالا چیست؟
کودکی که خودآگاهی بیشتری دارد میتواند احساساتش را بیان کند، اشتباهاتش را بپذیرد، درباره علت رفتارهایش توضیح بدهد، نقاط قوت و ضعفش را بشناسد و هنگام انجام کارها، خودش را مدیریت و اصلاح کند.
مطلبتون خیلی خوب بود الان بین این همه مهارت به نظرتون رو کدوم یکی تاکید بیشتری داشته باشیم و تمرکز کنیم؟
سلام همه مهارت ها در کنار هم و مکمل همدیگه هستن
سایت خیلی خوبی دارین