شکلگیری هویت نوجوان؛ از بحران هویت تا ساختن یک شخصیت سالم
شکلگیری هویت نوجوان یکی از حساسترین و تعیینکنندهترین فرآیندهای رشد انسانی است؛ فرآیندی که پایههای اعتمادبهنفس، استقلال فکری، تصمیمگیری و مسیر آینده فرد را شکل میدهد. نوجوانی دورهای است که فرد با پرسشهای بنیادینی مانند «من کیستم؟»، «چه ارزشی دارم؟» و «جایگاه من در جهان کجاست؟» روبهرو میشود. پاسخهایی که نوجوان در این مرحله به این پرسشها میدهد، میتواند مسیر زندگی او را بهسوی سلامت روان، پویایی و رشد هدایت کند یا زمینهساز سردرگمی، اضطراب و بحران هویت شود.
هویت نوجوان تنها محصول ویژگیهای فردی نیست؛ بلکه نتیجه تعامل پیچیدهای میان خانواده، مدرسه، گروه همسالان، فرهنگ، شرایط اجتماعی و تجربیات شخصی است. شیوه تربیتی والدین، فرصت تجربه و انتخاب، کیفیت روابط عاطفی، ارزشهای فرهنگی و حتی شرایط اقتصادی، همگی در شکلگیری هویت نوجوان نقش اساسی دارند. در این مقاله تلاش کردهایم با نگاهی علمی و کاربردی، مفهوم هویت، نظریههای مهم روانشناسی، انواع هویت و عوامل مؤثر بر شکلگیری آن را بررسی کنیم تا والدین و مربیان بتوانند نوجوان را در این مسیر حساس، آگاهانه و حمایتگرانه همراهی کنند.
هویت چیست ؟
هویت یا کیستی به مجموعه نگرش ها ،ویژگی ها و روحیات فرد و آنچه وی را از دیگران متمایز میکند گفته میشود هویت شخصی از جمله مباحثی در فلسفه ی ذهن است که ارتباط محکم و عمیقی با پاره ای دیگر از بحثها در سایر حوزه ها دارد. درست است که فلاسفه ی ذهن به سؤالاتی از این دست علاقه مندند که چه ارتباطی میان هویت شخصی و بدن من وجود دارد یا چه چیز باعث می شود که من در طی زمان از هویتی ثابت برخوردار باشم، اما غیر فیلسوفان نیز دغدغه های مهمی درباره ی هویت شخصی دارند. به عنوان نمونه، یکی از مباحث مهم کلامی در بسیاری از ادیان ابراهیمی مسئله ی حیات پس از مرگ، رستاخیز و پاداش و مجازات در جهان واپسین است. امکان چنین رستاخیزی ارتباط مستحکمی با مسئله ی هویت شخصی دارد. قرار است آن کسی که در روز فرجامین برانگیخته می شود و پاداش و مجازات اعمال « من» را در این دنیا می بیند همان « من» باشم. پس مهم است که بدانیم حفظ هویت شخصی در طی زمان با چه ملاکی ممکن است و آیا، بنا بر آن ملاک، می توان از رستاخیز سخن گفت یا خیر
اریک اریکسون روانشناس مشهور درباره هویت می گوید: رسیدن به یک هویت کم و بیش پایدار از میان آشفتگی ،ابهام و سردرگمی از نقش خود را مهمترین تکلیف پیش روی یک نوجوان میداند.
به نقل از سایت actforyouth.org درباره هویت فردی نوشته است:
Self-identity refers to how we define ourselves. Self-identity forms the basis of our self-esteem. In adolescence, the way we see ourselves changes in response to peers, family, and school, among other social environments. Our self-identities shape our perceptions of belonging.
هویت فردی به نحوهای اشاره دارد که ما خودمان را تعریف میکنیم. هویت فردی پایه و اساس عزتنفس ما را شکل میدهد. در دوران نوجوانی، تصویری که از خود داریم تحت تأثیر همسالان، خانواده، مدرسه و سایر محیطهای اجتماعی تغییر میکند. هویت فردی ما تعیین میکند که تا چه اندازه احساس تعلق داشتن را در محیطهای مختلف تجربه میکنیم.
انواع هویت در نوجوانی از نظر جیمز مارسیا
جیمز مارسیا هویت را نوعی سازمان درونی خودجوش و پویا میدانند که از توانایی ،باورها و تجارب فرد نشات میگیرد و فرد زمانی میتواند هویتی تثبیت شده از خود نشان دهد که میان محدودیت های جامعه و تصوری که از خودش دارد هماهنگی ایجاد کند
هویت کسب شده : یعنی فرد توانسته با موفقیت بحران هویت را پشت سر بگذارد و در اواخر نوجوانی به اهداف و الزامات معینی خود را متعهد کند این افراد معمولا از سلامت روانی بهتری برخوردارند و انعطاف پذیری ،اعتماد به نفس و فعالیت مناسب تری دارند
هویت پیش رس : این افراد بدون تجربه ی مناسب بحران و سردرگمی از ابتدای نوجوانی تحت القائات شدید خانواده یا محیط ،اعتقادات ،اداب و رسومات را درونی سازی میکند انضباط ،پذیرش اقتدار دیگران و انعطاف ناپذیری از ویژگی های این افراد است .
هویت خویشتن یاب : این افراد کسانی هستند که نتوانسته اند به خود هویت مشخصی ببخشند و در سال های متمادی از بلوغ همچنان در تشویش ،اضطراب و سردرگمی سیر میکنند این افراد معمولا پرحرف و رقابت طلب هستند
ابهام در هویت : گروهی از افراد که بحران یا مسائل خاصی را تجربه نکردند به الزامات چندانی پایبند نیستند و معمولا افراد بیخیال و سطحی را شامل میشوند
ویژگی های افراد برخوردار از هویت
مهمترین ویژگی های افراد برخوردار از هویت مثبت عبارتند از:
- گزینه های مختلف زندگی را بررسی و تعهدات مشخصی را به عهده می گیرند.
- به مسائل زندگی خود خیلی فکر می کنند و هیجانات خود را مدیریت می کنند.
- انتخاب های خود را انجام داده و تعهد زیادی به آنها ابراز می دارند.
- فکور هستند و نه درونگرا، شوخ طبع هستند و تحت فشار روانی عملکرد خوبی دارند.
- قادر به برقراری روابط صمیمانه هستند، و برای خود معیارهایی دارند و آماده پذیرش عقاید و نظرات جدید هستند.
- نسبت به سایر همسالان پخته ترند و در روابط با دیگران کفایت و شایستگی بیشتری از خود نشان می دهند.
حالت های مختلف شکل گیری هویت در نوجوانان
در مسیر تدیجی شکل گیری هویت چهار حالت به وجود میآید.
1- کسب هویت: فرد به راحتی گزینههای مختلف را بررسی میکند و سپس یکی از آنها را برای خود برمیگزیند. این افراد حس میکنند که بحران را پشت سر گذاشتهاند و میدانند که ادامه مسیر چگونه است و مقصد کجاست.
2- وقفه هویت: این افراد در فرایند ایجاد هویت دچار وقفه میشوند و ارزش خاصی را برای خود انتخاب نمیکنند.
3- ضبط هویت: این افراد به ارزشهای قبلی خود اتکا میکنند و گزینههای مختلف را بررسی نمیکنند و عمدتا ارزشهای والدین و یا یک سری ارزشهای قالبی و انعطاف ناپذیر را پذیرفتهاند و عموما افراد متعصبی هستند.
4- پراکندگی هویت: فرد مسیر مشخصی در مورد پایبندی به ارزشها ندارد و به مسائل بیتفاوت است.
عوامل موثر در شکل گیری هویت نوجوان
1-عوامل شناختی: تواناییهای ذهنی فرد و قدرک تفکر او از جمله عواملی است که میتواند بر شکل گیری هویت تاثیر گذار باشد. هر چقدر که تواناییهای شناختی فرد بالاتر باشد، مسیر رسیدن به هویتِ یکپارچه هموارتر میشود.
2-والدین: روشی که والدین در مورد تربیت فرزند خود پیش میگیرند در شکل گیری هویت تاثیر گذار است. اگر روشهای تربیتی مبتنی بر عدم توجه و طرد فرزند باشد، نوجوان به مشکل بر میخورد و غالبا هویت پراکندهای کسب میکند. اما اگر روش تربیتی والدین مبتنی بر همدلی، درک متقابل و دادن استقلال به نوجوان باشد، فرد هویت سازگارانهای را کسب میکند. تربیت والدین بر دلبستگی و مراحل ایجاد دلبستگی کودکان تاثیر دارد، که نوع دلبستگی میتواند بر شکل گیری هویت در نوجوانی اثر بگذارد.
3-عوامل اقتصادی: تحقیقات نشان داده است که تنگنای اقتصادی مانند فقر به طور غیرمستقیم بر شکل گیری هویت تاثیر میگذارد و باعث میشود فرد نتواند به طور موثری در مسیر ایجاد هویت قدم بردارد.
4-جامعه و فرهنگ: فرهنگ و جامعه نقش مهمی در شکل گیری هویت دارند. فرد در حین شکل گیری هویت از ارزشهای جامعه و فرهنگ به عنوان معیار مقایسهای با ارزشهایی که برای خود انتخاب کرده استفاده میکند.
5-تفاوت های جنسیتی: انتظارات جامعه از دخترها و پسرها متفاوت است و این مساله عاملی تاثیرگذار در هویت اجتماعی فرد است. معمولا هویت دخترها در جهت همکاری، مراقبت و صمیمت شکل میگیرد، اما برای پسرها بیشتر مبتنی بر استقلال و خود مختاری است.
نقش والدین در هویت یابی فرزندان
اگر والدین در خانواده خود حمایت عاطفی و ازادی جست و جو کردن و کنکاش را برای فرزندان خود تامین میکنند کودک از خود درک سالمتری را دارد و خانواده باید به عنوان یک پایگاه اکنی برای کودک باشند
پایگاه امنی که در خانواده ایجاد میشود زمانی که از این پایگاه جدا میشود و وارد یک دنیای بزرگتری از دنیای خانواده میشوند هویت خود را بشناسند مثلا وابستگی زیاد به والدین داشته باشند اما میتوانند آزادانه عقاید خودشان را بیان کنند اینگونه هویت کسب میکنند
مثلا نوجوانانی که هویت تسلیم طلب دارند و با والدین خود صمیمی هستند اما از فرصت جداشدن سالم بی بهره هستند
ونوجوانانی که هویت خود را نمیشناسند و رابطه صمیمانه با والدین ندارند و ازادانه عمل نمیکنند البته لازم به ذکر است که مدرسه نقش بسیار مهمی را بعد از خانواده در هویت یابی کودک ایفا میکند چون تحصیلاتو اموزش مسیر کودک یا نوجوان شما را باز میکند تا وارد دانشگاه و مسیر زندگی اینده خود شود و با اطمینان بیشتری قدم بردارد چون مدرسه مهد اطلاعات اموزی است چون از همسالان خود از دانشجویان دیگر الگو برداری میکنند
بحران هویت چیست ؟
اگر خود واقعی تان را نمیشناسید و نمیدانید چه گسی هستید و در زندگی خود چه نقشی ر ایفا میکنید ؟ اگر پاسخ شما مثبت است یعنی شما دچار بحران هویت شده اید این کلمه توسط اریک اریکسون بیان شده است و او معتقد است یکی از مهمترین تعارضاتی که در فرایند رشد افراد با ان درگیر هستند بحران هویت است یعنی مفهوم درونی و ذهنی از خود به عنوان یک شخص معنای واقعی هویت است و کیفیت این مورد مشخص میشود هویت جنسی است یا قومی و یا گروهی
عوارض بحران هویت
– اختلال در احساس زمان: دسته ای از نوجوانان وقت را به بطالت می گذرانند و در مقابل این دسته، برخی نوجوانان نیز احساس می كنند كه زمان به سرعت می گذرد و هیچ گاه وقت و زمان و مجال كافی برای انجام امورشان نخواهند داشت.
– از خودبیگانگی: بیگانگی به معنی رد و انکار عمیق ارزشهای اجتماعی ودوری و جدایی ازدیگران است که از حد بدبینی های نوجوانان معمولی بسیار فراتر می رود.
– اعتیاد به مواد مخدر: نوجوانانی که هنوز هویت کسب نکرده اندممکن است برای فرار از تعاضهای روان به مواد مخدر روی آورند. ممکن است نوجوان در واکنش به احساس نا امنی، آشفتگی روانی، احساس حقارت، وطردشدگی وبیگانگی، تعارض باوالدین ویامشکلات زندگی روزمره به مواد مخدر روی آورد.
– واکنشهای اضطراب: نوجوانی که دچار اضطراب حاد است احساس ترس ناگهانی براو چیره می شود، گویی قرار است برایش حادثه بدی رخ دهد. ممکن است بیقرار و ناآرام شود، به سادگی ازجا بپرد وعلائم جسمانی مثل تهوع، سردرد، سرگیجه، واستفراغ در اوظاهر می شود، فراخنای توجه وحواسش منحرف می شود، دچار اختلال خواب می گردد.
– افسردگی نوجوانان: بسیاری ازنوجوانان افسردگی خود رابه صورت خستگی وبی قراری وتظاهر به بیماری نشان می دهند و درحالت افراطی به صورت فعالیت های جنسی، پرخاشگری ونیز رفتار بزهکارانه بروز می کنند. افسردگی نوجوانان معمولاًدو حالت دارد.اول اینکه نوجوان احساس تهی بودن وبی احساسی می کند. گویی که دوران کودکی سپری شده، بی آنکه بزرگسال رشد یافته ای جای آن را بگیرد. این نوع افسردگی ناپایدار است و معمولاً حل شدنی.
نوع دوم افسردگی نوجوان به دشواری ازبین می رود. ریشه های آن درتجربه شکستهای مکرردر طی زمان طولانی است. نوجوان ممکن است واقعاً برای حل مشکلات ورسیدن به اهداف شخصی تلاش کرده باشد، ولی به موفقیتی دست نیافته باشد. در این نوع افسردگی نوجوان رابطه اش رابا والدین، دوست یا کسی که به شدت به او علاقه داشته ازدست می دهد.
-خود کشی: خودکشی نوجوان معنای آن است که برای او زندگی مشکل ترازمرگ جلوه کرده است. درصدقابل توجهی ازنوجوانانی که به مراکز درمانی ارجاع می شوند کسانی هستندکه یادست به خودکشی زده،یا نقشه خودکشی درسرداشته اند. این افراد عموماًدرفاصله سنی 15-25سالگی هستند.
آشکارترین دلیل خودکشی نوجوان، احساسات منفی و ناامیدی وازدست دادن کنترل خود است. احساس گناه شدید، احساس تنهایی وبی کسی و بیپناهی، فقدان حمایت از نوجوان، ناتوانی درکنترل فشارهای وارده، ناتوانی درکنترل احساسات و رشد نیافتگی وعدم آمادگی برای مقابله بامشکلات پیش روی نوجوان مهمترین دلایلی است که ممکن است اورابه فکر یاعمل خود کشی وادارمی سازد.
نتیجه گیری
شکلگیری هویت نوجوان فرآیندی تدریجی، پویا و چندبعدی است که نمیتوان آن را به یک عامل یا یک دوره کوتاه محدود کرد. همانطور که در این مقاله بررسی شد، هویت سالم زمانی شکل میگیرد که نوجوان فرصت تجربه، پرسشگری، اشتباه و انتخاب داشته باشد و در عین حال از حمایت عاطفی و روانی خانواده و محیط آموزشی برخوردار باشد. والدینی که میان استقلال و حمایت تعادل ایجاد میکنند، زمینه شکلگیری هویتی پایدار، انعطافپذیر و سازگار را فراهم میسازند.
نادیده گرفتن این فرآیند یا تحمیل ارزشها بدون گفتوگو، میتواند به بحران هویت، سردرگمی، اضطراب، افسردگی و حتی رفتارهای پرخطر در نوجوان منجر شود. در مقابل، درک تفاوتهای فردی، پذیرش احساسات نوجوان، احترام به انتخابهای او و فراهم کردن پایگاه امن خانوادگی، نقش کلیدی در موفقیت شکلگیری هویت نوجوان دارد. در نهایت، نوجوانی که هویت خود را بهدرستی بشناسد و بپذیرد، با اعتمادبهنفس بیشتری وارد بزرگسالی میشود، تصمیمهای آگاهانهتری میگیرد و مسیر زندگی خود را با احساس معنا و مسئولیت طی خواهد کرد.
سوالات متداول
1. شکلگیری هویت نوجوان از چه سنی شروع میشود و تا چه زمانی ادامه دارد؟
شکلگیری هویت نوجوان از اواخر کودکی آغاز میشود و در دوره نوجوانی به اوج میرسد، اما این فرآیند تا اوایل بزرگسالی نیز ادامه دارد. نوجوان در این مسیر بهطور مداوم ارزشها، باورها و نقشهای مختلف را تجربه و بازبینی میکند تا به تصویری منسجم از «خود» برسد.
2. نقش والدین در شکلگیری هویت نوجوان تا چه حد تعیینکننده است؟
نقش والدین در شکلگیری هویت نوجوان بسیار حیاتی است. حمایت عاطفی، دادن حق انتخاب محدود، شنیده شدن بدون قضاوت و ایجاد احساس امنیت روانی به نوجوان کمک میکند تا هویت سالم و پایداری بسازد. کنترل افراطی یا بیتوجهی والدین میتواند به سردرگمی و بحران هویت منجر شود.
3. از کجا بفهمیم نوجوان دچار بحران هویت شده است؟
نشانههایی مانند سردرگمی طولانیمدت درباره اهداف زندگی، تغییر مداوم ارزشها، اضطراب، افت اعتمادبهنفس، احساس پوچی یا بیتفاوتی نسبت به آینده میتواند نشاندهنده اختلال در شکلگیری هویت نوجوان باشد. در صورت تداوم این علائم، مراجعه به روانشناس نوجوان توصیه میشود.
دیدگاهتان را بنویسید